Nasreddin Hoca Kimdir? Hayatı ve Fıkraları
Nasreddin Hoca hakkında kesin bilgiler mevcut değildir, dolayısıyla birçok bilim insanı ve araştırmacı tarafından farklı fikirler ve bilgiler ileri sürülmektedir. Selçuklu ve Osmanlı Döneminde Akşehir, Sivrihisar, Konya’da yaşamış olabileceği varsayılmakta olan bu bilge mizah ustasının Azerbaycan’dan, Özbekistan’a dek geniş bir coğrafya da tanındığı, kabul gördüğü hatta İtalya’nın Sicilya adasındaki “Giufà” karakterinin de Nasreddin Hoca’dan etkilenerek yaratıldığı iddia edilmektedir. Bu çerçeveden bakıldığında Nasreddin Hoca anlatmalarının yüzyıllar boyunca üst bir mizahi aklın ürünü olarak halkların mizah anlayışını etkilediği, şekillendirdiği ve halkların mizah anlayışından da etkilenerek zaman zaman zenginleşerek zaman zaman değişerek paylaşılıp yayılarak günümüze kadar varlığını sürdürdüğü görülmektedir.
Nasreddin Hoca, 17. yüzyıldan kalma bir minyatür
Türklerin yaşadığı coğrafyada Nasreddin Hoca, ya kendi adıyla ve kişiliğiyle ya da benzer tiplerle ve onların adıyla bilinir. Azeriler arasında Molla yahut Mulla Nasreddin; Türkmenistan’da Hoca Ependi, Efendi yahut Nasreddin Ependi; Özbekistan’da Hoca Nasriddin, Nasriddin, Afandi, Efendi; Kazaklarda Hoca Nasır, Mulla Nasriddin, Hoca Mulla Nasreddin yahut Aldar Köse; Uygur Türkleri’nde Nasreddin Efendi, Efendi Ependi, Hoca Nasreddin, Hoca, Molla Nasreddin, Oca, Anastratın; Gagauz Türkleri’nde Bizim Nastradın veya Nasradın Hoca, Balkan Türkleri arasında Nastratin Hoca gibi isimlerle tanınır.Nasreddin Hoca, Buhara
Nasreddin Hoca’nın fıkralarından çıkan bilgilere göre, çok değişik işlerle uğraştığı, imamlık, hatiplik, vaizlik, müezzinlik, cer hocalığı (köylülere para karşılığı din eğitimi verme), kâtiplik, müderrislik, kadılık ve mahkemelerde bilirkişilik yaptığı anlaşılmaktadır. İlk önce, gölge kadısı olan (kadı adayı) Hoca, sonradan Konya ve Akşehir’de bu görevini sürdürmüştür. Bazı yazarlara göre de kadılık görevini Akşehir’e yerleşene kadar yapmış, daha sonra ise bırakmıştır. Ama fıkralarında kadı tipleri ve fetvaların yer alması, Nasreddin Hoca’nın kadılık yaptığını düşündürmektedir. İki kez evlenen Nasreddin Hoca’nın, Fatıma ve Dürr-i Melek adında iki kızı dünyaya gelmiştir. Yeterli bilgimizin olmadığı, fıkralarında adı geçen (Ömer) bir oğlunun olduğu biliniyor. Nasreddin Hoca’nın (1284-1285’te?) Akşehir’de vefat ettiği düşünülüyor. Hoca’nın yaşadığı devirde ve sonraları Anadolu insanı Selçuklu’nun yıkılışını ve Moğol tehlikesini yaşamış; bunun sonucu olarak da dine ve dolayısıyla tarikatlara yönelmiştir. Anadolu insanı ruhi sıkıntı yaratan bu durumdan Yunus Emre, Mevlânâ, Nasreddin Hoca gibi gönül erenleri sayesinde kurtulabilmiştir. Hoca bu ortamda özellikle dini kimliği ile halkın itimat ettiği ve sözüne değer verdiği; hikmetli sözleri ile halkı deşarj eden bir şahsiyet olmuştur.Nasreddin Hoca, Akşehir
Nasreddin Hoca’nın ölümünden 117 yıl sonra Anadolu’ya gelen Timur’la karşılaşması elbette imkansızdı ancak Nasreddin Hoca ve Timur, halk arasında anlatılan fıkralarda o kadar çok karşı karşıya getirilmiştir ki; bazı tarihçiler ve yazarlar onları çağdaş sandılar. Bu konuda Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nin de etkisi olmuştur. Evliya Çelebi, Seyahatnâmesi’nde gezdiği yerleri anlatırken halk arasında dolaşan anlatılardan da söz etmiştir. Akşehir’e geldiğinde, Nasreddin Hoca’nın türbesini ziyaret etmiş ve onun hakkında bazı bilgiler vermiştir. Onun, Nasreddin Hoca’nın mezarı konusundaki gözlemleri, Nasreddin Hoca latifelerinin halk arasında ne kadar yaygın olduğuna dair çeşitli vesilelerle verdiği bilgiler ve Nasreddin Hoca’nın sözü dinlenir bir kişi olduğuna dair naklettiği söylentiler üzerinde önemle durulması gerekir. Her ne kadar Evliya Çelebi’nin verdiği bazı bilgiler bugünkü araştırmaların sonuçlarıyla çelişiyorsa da, birçok olayın halk belleğinde yaşayan yansımalarını, yani tarihi değil, folkloru naklettiği için yazdıkları önemlidir. Nasreddin Hoca’nın Timur ile alakasının olamayacağını belirttikten sonra Hallacı Mansur ve Nesimi ile de çağdaş olmadığını İsmail Hakkı Konyalı’nın şu sözlerinden anlıyoruz: “Nasreddin Hoca’yı şair Nesimi ve ünlü tasavvufçu Hallacı Mansur ile arkadaş yapan ve Hoca’nın kuzusunu kestiren meşhur menkıbenin daha doğrusu masalın kahramanlarını Makedonyalılar Pir Ebi, Hoca-ı Cihan ve Nasreddin Hoca şeklinde söylerler ki bu tamamen doğrudur. Timur’la çağdaş olan kişinin de, ünlü şair arasında geçtiğini de yine aynı eserden anlıyoruz.”Molla Nasreddin Dergisi’nin Kapağı , 1906
Hoca elbette Timur’la çağdaş değildir ama toplumsal bellek onu Timur’la çağdaş saymış ve kendisini savunması için de Timur’un karşısına çıkarmıştır. “Timur çirkin bir adamdı. Bir gün, berberde tıraş olurken aynaya bakar ve yüzünün çirkinliğini görür, ağlamağa başlar. Nasreddin Hoca da yanındadır. Timur’un ağladığını görünce o da ağlamağa başlar. Timur’un yanındakiler ona hoş hikâyeler anlatırlar ve bunun üzerine Timur ağlamayı keser. Fakat Nasreddin Hoca iki gözü iki çeşme ağlamayı sürdürür. Bunun üzerine Timur: “Hoca, neden ağlıyorsun?” diye sorar. Nasreddin Hoca şu karşılığı verir: “Hükümdarım. Sen yüzünü bir kez aynada gördün ve ağladın. Biz ise senin yüzünü gece gündüz devamlı görüyoruz. Biz ağlamayalım da kim ağlasın?”Nasreddin Hoca Türbesi
Günümüzde Nasreddin Hoca fıkraları adı altında birçok fıkra anlatılmakta ya da yayımlanmaktadır. Bu fıkraların gerçekten Nasreddin Hoca fıkrası olduğunu anlamak, doğrulamak ve benzerlerini ayırt etmek için uzmanlar tarafından bazı ölçütler belirlenmiştir. Kurgan’ın (1968) ölçütlerine göre bir fıkranın Nasreddin Hoca’ya ait olup olmadığının göstergeleri şunlardır:- Bir fıkrada sarhoşluk ya da içki varsa, o fıkra Nasreddin Hoca’ya ait olamaz. Çünkü Nasreddin Hoca, içkiyi günah sayan Müslüman Türklerin gülmece tipidir.
- Bir fıkrada ahmaklık, budalalık varsa ve bir sıkıntıdan kurtulmak için aptallık taslamak, zekâyı gizlemek gerekiyorsa, bu fıkra Nasreddin Hoca’nın değildir.
- Nasreddin Hoca’yı mal-mülk, köle-cariye sahibi gösteren, onun misafirlerine altın tabaklarla yemek ikram ettiğini anlatan fıkralar ona ait değildir. Çünkü Hoca, ömür boyu yoksulluk çekmiştir.
- Bir fıkrada çapkınlık, iffetsizlik, kadın ihaneti varsa, bu anlatılan Nasreddin Hoca’nın değildir.
- Bir fıkrada Nasreddin Hoca, hasis gösteriliyorsa, o anlatılan gerçek değildir; zira Nasreddin Hoca, fıkralarında hasisliği yerer.
- Bir fıkrada Nasreddin Hoca, maddi kuvvetle güçlü bir insan, çevik bir delikanlı canlılığında gösteriliyorsa, bu fıkra Hoca’nın olamaz. Nasreddin Hoca, güçlükleri Dede Korkut gibi akılla çözer.